سیر توبه در مثنوی معنوی

جایگاه رفیع توبه در فرهنگ و ادب اسلامی و وجوب جنبه های گوناگون آن از دیدگاهقرآن کریم و سنت نبوی ( ص ) و نیز نگرش عرفای بزرگ که به مقوله ی توبه  توجه خاصیداشته اند، اهمی ت بررسی این موضوع را آشکار می سازد .یکی از جلوه های رحمت واسعه ی الهی بازگشودن دری، جهت عفو بندگان است که نامآن ” توبه “ می باشد چنان که در حدیث قدسی نقل شده است : » لو علم امدبرون عنی کیفاشتیاقی بهم و انتظاری الی نوبتهم لما توأشوقاً ) « اگر آنان که از درگاه من روی برتافتندمی دانستند که چقدر مشتاق آنها هستم و انتظار توبة آنان را می کشم، هر آینه از شوق جانمی سپردند ). توبه تحولی درونی است در پی ایجاد آگاهی، که انسان بار دیگر آن » منالهی « فراموش شده را که خلیفه الله بود بازیابد و خوی اهریمنی را دور سازد و اهورای درونرا بر اریکه ی تسلّط بنشاند . زیرا اساس جمله مقامات و مفتاح جمیع خیرات و اصل همهمنازعات و معاملات قلبی و قالبی توبه است که سالک راه حق باید از موانع و مراتب دنیایی وعقبی اعراض کند تا به وصال محبوب برسد .پس توبه عام، برای همه ی بندگان و توبه خاص، برای معصومان و توبه اخص، برای اهلسلوک لازم است که توبه اعصاه امت از قسم اول، توبه آدم ( ع ) از قسم دوم است و توبهپیامبر ( ص ) که گفت » و انه لیغان علی قلبی و انی لا ستغفرالله فی ( کل ) یوم سبعین مره « ازقسم سوم است . در مثنوی معنوی ارکان و مراحل و درجات توبه با ذکر شاهد مثالهایی ازاین گنج معنوی به شرح زیر مورد بررسی قرار گرفته است : استغفار، استغفار وقت غم، امیداجابت، ترک پشیمانی، توبه از توبه، شرایط توبه، شکست توبه، عدم ندم بر تأخیر، عزمصدق، فراموشی توبه بعد از اخلاص، غیر اختیاری بودن توبه، گناه بر اعتماد تبوه، واماند درتوبه و ... اما به نظر مولانا، توبه در عشق امکان پذیر نیست، زیرا که صبر و عشق با همسازگاری ندارند . چون توبه وصف خلق است و عشق از اوصاف الهی است، لذا توبه از عشقدر حقیقت توبه از اوصاف حق است و بازگشت از کمال به نقص و آن خلاف اصل طریقتاست .